Don Carlo Gesualdo da Venosa (1560-1613)
Sacrae Cantiones na vierhonderd jaar voltooid
In 1603 publiceerde Don Carlo Gesualdo da Venosa (1560-1613) twee boeken met Sacrae Cantiones: een voor vijf stemmen en een voor zes en zeven stemmen. In zijn madrigalen had hij al blijk gegeven van zeer eigenzinnige opvattingen op het gebied van chromatiek, harmonie en modulatie, en ook voor zijn geestelijke muziek gebruikt hij tot dan toe ongehoorde expressiemiddelen. Samen met de beroemde Responsoria voor de Goede Week (1611) vormen de Sacrae Cantiones het leeuwendeel van Gesualdo's religieuze repertoire.
De Cantiones voor zes en zeven stemmen hebben naast hun grote kwaliteiten één in het oog springend bezwaar: ze zijn niet compleet overgeleverd. Van alle twintig stukken ontbreken de bassus- en de sextuspartij, en incomplete muziek wordt zelden of nooit uitgevoerd. Het is echter muziek die het zeer verdient om te klinken. Dat vond Igor Strawinsky ook. Uit waardering voor de tegendraadse componist completeerde Strawinsky drie van de twintig incomplete Cantiones ter gelegenheid van de vierhonderdste geboortedag van Gesualdo.
Stichting Koorprojecten Rotterdam heeft het op zich genomen om, ter ere van het (meer dan) vierhonderdjarig bestaan van de Cantiones Sacrae, deze stukken te doen voltooien en uit te voeren. Ze heeft zich daartoe verzekerd van de medewerking van een aantal hedendaagse Nederlandse componisten. De Stichting vormt het bestuur van het koor Cappella Gabrieli - onder leiding van dirigent Maarten Michielsen - dat een ruime ervaring heeft met het uitvoeren van muziek uit deze periode.
Componistenopdracht Cantiones
De Stichting Koorprojecten Rotterdam heeft een aantal hedendaagse Nederlandse componisten gevraagd de Cantiones te voltooien. Daarbij staat het de componisten vrij op hun manier oplossingen te zoeken voor de ontbrekende partijen. Men kan trachten de ontbrekende stemmen te reconstrueren, dan wel vertrekken vanuit een andere, meer individuele of eigentijdse opvatting over deze Cantiones.
De Stichting denkt voor de zeventien Cantiones aan vijf tot zeven componisten. In overleg wordt een verdeling van de zeventien Cantiones over deze groep componisten gemaakt. De componisten worden bij aanvang voorzien van de (overgeleverde) bladmuziek en geïnformeerd over de ervaring en kwaliteiten van dirigent en koor.
Wereldpremière Voltooide Cantiones in Arnhem
Een eerste viertal voltooide Cantiones wordt door Cappella Gabrieli (met tijdelijke uitbreiding van projectzangers) vanaf mei 2005 onder leiding van dirigent Maarten Michielsen in repetitie genomen. Zie Juli 2005 - Internationaal Korenfestival Arnhem.
Appendix
Strawinsky heeft niet geprobeerd een reconstructie te maken. Soms heeft hij zelfs de meest voor de hand liggende oplossing vermeden. Wat hij wel heeft gedaan, is opnieuw componeren vanuit zijn visie van zijn toegevoegde partijen, wat leidde tot een resultaat dat niet honderd procent Gesualdo is, maar een samensmelting van twee componisten. Dat wil niet zeggen dat Strawinsky's toevoegingen de stijl van Gesualdo geweld hebben aangedaan. Gesualdo kan alles geschreven hebben wat Strawinsky schreef, zelfs de speelse ritmes in de maten 22 tot 32 van Assumpta est, zelfs de omgekeerde beweging in het begin van Illumina nos, een contrapuntische kunstgreep die atypisch is voor Gesualdo. Hij zou het waarschijnlijk zelf niet zo opgeschreven hebben. In het algemeen, zelfs als je de chromatische aard van veel van de Responsoriae bekijkt, is Gesualdo's religieuze muziek diatonischer dan zijn profane werk, maar niet minder dissonant. Dissonantie in geestelijke muziek is wranger en minder wellustig dan in de madrigalen en, door de grotere hoeveelheid stemmen en de geringere tessituur - de sopraanpartij in zijn madrigalen werd gezongen door vrouwen, de religieuze muziek in zijn geheel door mannen en jongens - was het resultaat een complexer harmonisch weefsel. Daarom is het filologisch gerechtvaardigd dat Strawinsky zoveel betoonde secunden en septiemen en doorgangsdissonanten heeft toegevoegd, zelfs ondanks het feit dat ze in deze dichtheid niet voorkomen in Gesualdo's andere muziek.
Robert Craft, Strawinsky's assistent en chroniqueur